जैविक खेती-1

जैविक क्रान्ति
जैविक खेती मूलतः हाम्रै देशमा शुरू भएको हो। यो खेती मुख्य रूपमा भारत अनि चीनमा लगभग चार- सॉंढ़े चार हजार वर्ष अघिदेखि शुरू भएको हो। हरित्‌ क्रान्तिको सफलतापछि नवीनतम तक्निकी, रसायनिक मल, कीट नाशक एवं यान्त्रिक तक्निकीको प्रयोगले देशको खाद्यान्न उत्पादनमा अवश्यै वृद्धि त भएको छ तर यस नवीन कृषि प्रणाली अनि पद्धतिले कृषि भूमिको उर्वरा शक्ति अनि क्षमतालाई क्षीण बनाउँदै भूमि प्रदूषण जस्तो समस्यालाई निम्त्याएको छ। यस अतिरिक्त कीटनाशक रसायनको लगातार अनि असन्तुलित प्रयोगको परिणामस्वरूप नाशक जीवहरूको प्रतिरोधन क्षमता बढ़ेको छ। यस परिस्थितिमा उपलब्ध प्राकृतिक संसाधनको समुचित प्रयोग गरी खेती लागतमा कमी ल्याउँदै पर्यावरणीय प्रदूषणको रोकथाम तथा खाद्य एवं पेय पदार्थलाई विषाक्त हुनदेखि बचाउन जैविक खेतीको मूल उद्देश्य रहँदछ। • जैविक खेतीको सिद्धान्तखेतीबाट उपलब्ध फसल अवशिष्ट, गोबर, झारपात आदिलाई मलको रूपमा प्रयोग गर्दै रोग एवं कीरा रोकथामको प्रबन्धन हेतु प्राकृतिक एवं जैविक संसाधनको प्रयोग गर्दै रसायन मुक्त कृषि प्रणालीलाई नै जैविक खेती भनिन्छ।• जैविक खेती के हो?यो एउटा कृषि उत्पादनको प्रक्रिया हो। जसमा रसायनिक मल, कीटनाशक, वृद्धि संप्रेरक, पशु मलहरूमा मिलावट निषेध गरिएको छ।• जैविक खेतीको उद्देश्य
1. पर्यावरणीय • जैव विविधताको संरक्षण• कृषि भूमिको उर्वरता• प्रदूषणमुक्त पर्यावरण• प्राकृतिक संसाधनको संरक्षण।
2. आर्थिक
• फसलगत अधिक उत्पादन।• उत्तम गुणयुक्त खाद्यान्नको भरपूर उत्पादन।• स्थानीय, राष्ट्रिय, अन्तराष्ट्रिय स्तरमा जैविक उत्पादन, विपणन अनि विकास।
3. रसायनिकः-
• उपलब्ध सस्तो प्राकृतिक संसाधनमा आधारित आत्मनिर्भर कृषि प्रणालीको विकास।• मुक्त जलवायुको उपलब्धता।• उत्तम गुणयुक्त खाद्यान्नको उत्पादन।• रसायनिक मल, कीटनाशकदेखि मुक्ति। जैविक खेती उत्पादनबाट हुने लाभः• आवश्यकता अनुसार जमीनको खन-जोत।• जैविक खेतीमा फसललाई खनिज पदार्थ माटोमा भएको सुक्ष्म जीवद्वारा प्राप्त हुँदछ।• जैविक खेतीद्वारा प्राप्त फसलमा वानस्पतिक भाग जस्तै रेशा, पात, शाखा आदि अधिक मात्रामा पाइन्छ।• जैविक खेतीमा फसलमा लागेको रोग, कीरा आदिको रोकथाम फसल चक्र तथा जैविक उपायद्वारा गरिन्छ। आधुनिक भाषामा जैविक खेतीलाई कृषि प्रणालीको एउटा पद्धति मानिन्छ। जुन पद्धतिद्वारा प्रदूषणरहित एवं पर्यावरण हितैषी वातावरणमा टिकाउ कृषि उत्पादनको निम्ति माटोलाई प्राकृतिक ढङ्गमा खन-जोत गरी यसलाई जीवित र उर्वरशील राख्न साथै अन्नबालीलाई पौष्टिकता प्रदान गर्न जैविक मलजलसित उपकारी सुक्ष्म जीवाणु (लशपशषळलळरश्र ाळलीेलशी) आदिको प्रयोग गरिन्छ।वर्त्तमान विश्वमा जुन प्रकारले विभिन्न क्षेत्रहरूमा वैकल्पिक मार्ग अनि पद्धतिहरू प्रचलनमा आइरहेको छ सोही प्रकारले कृषि क्षेत्रमा जैविक खेतीको पद्धति प्रचलनमा आएको छ जसलाई अधिक संख्यामा कृषक अनि उपभोक्ताहरूले गहन रूपमा अप्नाइरहेका छन्‌। जसको समर्थनमा जैविक खेतीको उत्पादनशीलता साथै यसको पर्यावरणीय प्रभावमा सुधार ल्याउन विज्ञान अनि आलोचनात्मक मूल्याङ्‌कनको अति आवश्यकता छ। कृषि क्षेत्रमा जैविक शब्दको प्रथम प्रयोग नर्थबर्नले सन्‌ 1940 मा उनको किताब लुक द ल्याण्ड-मा गरेको पाइन्छ। आज झण्डै एक शताब्दीपछि जैविक खेतीलाई कृषि क्षेत्रमा मूल धाराको रूपमा व्यवसायिक मात्र नभएर सामाजिक अनि पर्यावरणीय विकासप्रति पनि प्रतिवद्ध रहेको पाउँछौं। सन्‌ 1970-को दशक उता जब जैविक खेती पर्या-कृषि (शले-रसीळर्लीर्श्रींीीश)-को रूपमा पुनः अघि आयो तबदेखि यसलाई साङ्गठानिक एवं संस्थागत रूपमा दह्रिलो बनाउने पाइलाहरू चालिएको देखिन्छ। यस्तै प्रकारले सन्‌-1972-मा खऋजअच (खपींशीपरींळेपरश्र ऋशवशीरींळेप ऋेी जीसरपळल असीळर्लीर्श्रींीीश र्चेींशाशपीं)-को गठनपछि जैविक क्रान्तिले विस्तारै यस युगको कृषि क्षेत्रलाई प्रभाव पार्दै एउटा अलग्गै स्थान ओगटिसकेको छ। तथापि 1990-को दशकदेखि मात्र जैविक खेतीको वृद्धिमा सही दिशा अनि तीब्र गति आएको देखिन्छ।जैविक खेतीमा लागिपरेका कृषकहरूको कार्य, उद्देश्य अनि यस किसिमको खेतीद्वारा उनीहरू के प्राप्त गर्न चाहन्छन्‌ भन्ने प्रश्नहरूको उत्तरको निम्ति जैविक खेतीको केही मार्ग निर्देशक सिद्धान्त अथवा सूत्रहरूबारे जान्न आवश्यक छ। जैविक क्रान्तिको विकाससंगसंगै जैविक खेतीको सिद्धान्तहरूमा पनि परिवर्त्तन आएको देखिन्छ भने अहिले आएर कतिपय सिद्धान्तहरूलाई परिभाषित गरिएको छ। जुन सिद्धान्तहरू कृषि क्षेत्रमा वृहत अर्थको रूपमा प्रयोग भएको पाइन्छ। जैविक क्रान्तिलाई सबै दिशाबाट सबल अनि सफल बनाउन यी सिद्धान्तहरू प्रेरक मानिन्छन्‌ भने जैविक खेतीको वृद्धि अनि विकासको मूल जरो नै यी सिद्धान्तहरू हुन्‌।अन्तराष्ट्रिय महासङ्घ खऋजअच- ले जैविक खेतीलाई परिभाषित गर्दा निम्न सिद्धान्तहरूलाई आधार बनाएको छः-• स्वास्थ्यजैविक खेतीले माटो, बोट-विरूवा, पशुप्राणी, मान्छे साथै यस धरतीलाई एउटै दृष्टिकोणबाट हेर्दै सबैको स्वास्थ्यलाई स्वस्थ राख्दछ। यस सिद्धान्त अनुसार कुनै व्यक्ति वा समाजको स्वास्थ्यलाई उसको अथवा उनीहरूको परिवेशदेखि अलग राख्न सकिँदैन। स्वस्थ माटोमा स्वस्थ खाद्यान्न उम्रिन्छ भने स्वस्थ खाद्यान्नको सेवनले नै मान्छे, पशु-प्राणी स्वस्थ रहँदछ। जिउनको निम्ति स्वास्थ्यले नै सम्पूर्णता प्रदान गर्दछ। जसको निम्ति निरोगी हुनु मात्र होइन तर शारीरिक, मानसिक, सामाजिक अनि परिवेशीय रूपले पनि स्वस्थ रहनु आवश्यक पर्दछ।• परिवेशजैविक खेती जीवित परिवेशीय व्यवस्था अनि परिचक्रमा आधारित रहँदै यसै अनुरूप गरिन्छ। यस सिद्धान्तले जैविक खेतीलाई परिवेशीय व्यवस्थाको मूलधारासित जोड्दछ। कुनै पनि उत्पादन परिवेशीय विधि अनि पुनर्चक्र अनुरूप गरिन्छ। जैविक खेती, पशुपालन, माछापालन आदि प्रकृतिको परिवेशीय सन्तुलनभित्र अँटाएको हुनुपर्छ। जसले जैविक उत्पादन, प्रबन्धन, बिक्री वितरण अथवा उपभोग गर्छ उसले पर्यावरण अन्तर्गत भूमि, जलवायु, वासिन्दा, जैव विविधतालाई फाइदा पुर्‍याउँदै सुरक्षा पनि प्रदान गरेको हुनुपर्दछ।•स्वच्छता सामान्य वातावरण अनि जीवनका अवसरहरू माझको स्वच्छ सम्बन्धमा नै जैविक खेतीको विकास हुनुपर्दछ। यस सिद्धान्तले के कुरोमाथि जोड़ दिँदछ भने जैविक खेतीसित संलग्न व्यक्तिले मानव सम्बन्धलाई सम्बन्धित कृषक, श्रमिक, प्राविधिक, वितरक, व्यवसायी अनि उपभोक्ताहरूलाई हरतरहबाट स्वच्छताको प्रमाण दिएको हुनुपर्छ। जैविक खेतीले यस खेतीसित सम्बन्धित सबैलाई राम्रो जीवनस्तर प्रदान गर्दै खाद्य सार्वभौमिकता अनि गरीबी उन्मूलनमा योगदान पुर्‍याउँदछ। प्राकृतिक एवं पर्यावरणीय संसाधनहरूलाई उत्पादन अनि उपभोगको निम्ति प्रयोग गर्दा सामाजिक अनि परिवेशीय रूपमा न्यायोचित प्रबन्धन गरिएको हुनुपर्छ साथै यसो गर्दा भावी सन्ततिलाई विशेष ध्यान दिएको हुनुपर्छ। जैविक स्वच्छतालाई सॉंचो रूपमा पर्यावरणीय अनि सामाजिक हितको निम्ति प्रयोगमा ल्याउन खुल्ला अनि समान उत्पादन प्रणाली, वितरण अनि व्यापार व्यवस्था आवश्यक पर्दछ।•रक्षा वर्तमान अनि भावी पिँढ़ीको स्वाथ्य साथै पर्यावरणको रक्षा हेतु जैविक खेतीलाई पूर्व सतर्कता एवं जिम्मेदारीपूर्वक प्रबन्धन गरिनु पर्छ। जैविक खेती एउटा जीवित अनि आयमिक कृषि व्यवस्था हो। जुन व्यवस्था अनुसार उत्पादन दरलाई बढ़ाउन सकिन्छ। तर उत्पादन बढ़ाउँदा स्वास्थ्यलाई हानी पुर्‍याउनु हुँदैन परिणामस्वरूप, उत्पादन क्षमताको वृद्धिको निम्ति नयॉं तक्निकीहरूलाई अप्नाउँदै वर्तमान पद्धतिहरूमाथि पुनर्विचार गर्नु आवश्यक छ। साथै जैविक खेतीमा रहेको कतिपय उल्लेखनीय जोखिमहरूलाई उचित तक्निकीद्वारा हटाउनु पर्छ।